Een icoon is een gelijkenis, namelijk een religieus-christelijke afbeelding van een heilige. Het woord “icoon” is afgeleid van het Griekse woord “Eikon”, dat afbeelding, beeld en portret betekent. Een icoon is een gelijkenis, een religieus-christelijke afbeelding; op een icoon komen kunst en religie samen. Kenmerkend voor een geschilderde icoon is dat deze is gemaakt op een houten paneel. In de loop van de tijd zijn vele heiligen afgebeeld doo iconen. Echter, buiten Onze-Lieve-Vrouw, is de Heilige Nicolaas de meest vereeuwigde heilige. Van de Heilige Nicolaas zijn dan ook ontelbare iconen gemaakt en vaak is hij afgebeeld als een Griekse bisschop.

In Oosterse kerken worden iconen, waaronder Nicolaasafbeeldingen, herhaaldelijk bewierookt. Hierdoor wordt de icoon vereerd en bidden gelovigen tot de voorgestelde heilige.

Op zeer veel iconen van Nicolaas zijn in de linkerbovenhoek Christus en in de rechterbovenhoek Maria afgebeeld. Nicolaas wordt vaak afgebeeld als een grijsharige, wat kalende man van middelbare leeftijd. Hij heeft een hoog voorhoofd met knobbels, die kennis en wijsheid aangeven. Nicolaas draagt vrijwel steeds een ronde, niet al te lange baard. Meestal heeft hij een bisschopsgewaad en een stola met kruisen aan. Opvallend is dat Nicolaas op de iconen geen mijter draagt. De reden is dat zo’n waardig hoofddeksel in de voormalig christelijke tijd niet werd gebruikt. Vaak houdt de Heilige Nicolaas met de rechterhand twee vingers omhoog. Dit is het zegende teken van het God-menszijn van Jezus Christus. De andere drie vingers komen in één punt bijeen en symboliseren God de Vader, zijn Zoon Jezus en de Heilige Geest; de Heilige Drievuldigheid. In de linkerhand houdt de Heilige Nicolaas meermaals het, al dan niet open, evangelieboek vast. Op oude Nicolaasiconen is het evangelieboek dicht. De open evangelieboeken laten steeds een variërende tekst zien. Op veel iconen wordt de Heilige Nicolaas niet geheel weergegeven, maar enkel de bovenste helft van het lichaam. Een icoon, waarop de Heilige Nicolaas van top tot teen is afgebeeld, wordt een kerkicoon genoemd. Kleinere iconen zijn vaak voor huiselijk gebruik.

De meest bekende, typerende iconen zijn:
-Nicolaas de Wonderdoener
-Nicolaas van Zarajsk
-Nicolaas van Mozajsk
-portreticonen
-vita-iconen
-processie-iconen
-metaaliconen

NICOLAAS DE WONDERDOENER

De Heilige Nicolaas heeft heel veel wonderen verricht tijdens en na zijn leven op aarde. Hij wordt dan afgebeeld met het bovenste deel van het lichaam. De geheven rechterhand geeft een zegengebaar en in de linker heeft hij een gesloten of open evangelieboek vast. Nicolaas draagt een bisschopsgewaad en over de schouders heeft hij een stola met drie kruisen, die verwijzen naar de triniteit; de Drievuldigheid van God de Vader, de Zoon en de heilige Geest. Op deze iconen reiken Christus en Maria de bisschoppelijke waardigheden aan, namelijk evangelieboek door Christus en stola door Onze-Lieve-Vrouw. De stola wordt genoemd omophorion, die bisschoppen van de orthodoxe kerk dragen. Dit naar aanleiding van het tumult tussen Nicolaas en Arius op het concilie van Nicea in 325, waar Nicolaas een flinke klap heeft gegeven aan Arius en daardoor in de gevangenis belandt en hem de bisschoppelijke waardigheden worden ontnomen. Christus en Maria herstellen dit.

Veel iconen van Nicolaas als Wonderdoener dateren uit de 15e, 16e, 17e, 18e en 19e eeuw. Menige icoon heeft een “oklad”, dit is een oplegger, waarvan de nimbus is versierd. Dit is een cirkelvormige schijf die achter het hoofd is geplaatst als een stralenkroon. Soms draagt Nicolaas een Mitra; een bisschoppelijk hoofddeksel.

NICOLAAS VAN ZARAJSK

De Heilige Nicolaas wordt staande, frontaal afgebeeld met bisschopsmantel aan en stola om. Nicolaas houdt de armen opgeheven en gespreid en hij maakt met de rechterhand een zegengebaar. Dit wordt een Byzantijnse houding genoemd. Vaak zijn Christus met evangelieboek en Onze-Lieve-Vrouw met stola (omophorion) aan weerszijden afgebeeld.

NICOLAAS VAN MOZAJSK

Op de iconen van Nicolaas van Mozajsk is Nicolaas staande en frontaal afgebeeld met bisschopsmantel aan en stola om. Nicolaas houdt de armen wijduit. In de rechterhand heeft hij een zwaard omhoog gericht. In de linkerhand houdt hij de afbeelding van een stad, kerk of kremlin, dat als paleis wordt gezien en door Nicolaas wordt beschermd. Het zwaard is het symbool van het verdrijven van de Tartaren in 1380 uit de streek van Mozajsk.

PORTRETICONEN

Bij een portreticoon van de Heilige Nicolaas zijn het hoofd en een klein, ander deel van het bovenlichaam zichtbaar. Nicolaas wordt op karakteristieke wijze afgebeeld met een hoog voorhoofd als teken van wijsheid. Het haar van de heilige is vrij kort en de baard is rond en vol. Een portreticoon is voorbehouden aan belangrijke heiligen, omdat deze iconografie (beeldweergave) heel dichtbij de wijze van afbeelding van Christus staat.

VITA-ICONEN

Het Latijnse woord “vita” betekent “leven”. Een vita-icoon beeldt fasen uit het leven van een heilige uit. Nicolaas staat op een vita-icoon als centrale heilige afgebeeld en rondom hem zijn ontwikkelingen uit het leven weergegeven. Een vita-icoon heeft een vaste volgorde om weer te geven. De afbeeldingen worden gezien van links naar rechts en beginnen linksboven.

Veel voorkomende afbeeldingen op vita-iconen van Nicolaas zijn de geboorte, de wijding, een of meer verschijningen, drie onschuldige gevangenen, goudstukken voor drie jonge vrouwen, het redden van zeelieden en de dood.

PROCESSIE-ICONEN

Het bijzondere van processie-iconen is dat deze zowel aan de voorzijde als aan de achterkant zijn beschilderd. Deze iconen worden vaak meegedragen in processies of ommegangen op feestdagen. In het verleden zijn ook processie-iconen gebruikt om een vijand te verdrijven. Processie-iconen geven veelal de Heilige Nicolaas, als de wonderdoener, en de Moeder Gods.

In de orthodoxe kerk worden processie-iconen bewaard achter de iconostase, de beeldenwand, tussen altaar en schip van de kerk.

METAALICONEN

Sinds het begin van de jaartelling komen iconen van metaal voor. Deze iconen hebben een laag van goud, zilver of koper en zijn uit brons of messing (metaalmengsel) gegoten. Vaak is op een metaalicoon email aangebracht om de afbeelding te verlevendigen. De grootte van een metaalicoon varieert van heel klein, namelijk enkele centimeters, tot een veelvoud hiervan. Er zijn ook metaaliconen, die de vorm hebben van een tweeluik (diptiek) of drieluik (triptiek).

Metaaliconen zijn er op grote schaal gemaakt, omdat deze voor een grotere groep meer betaalbaar zijn in vergelijking met de duurdere, geschilderde iconen.

Geplaatst: 9 mei 2021
Laatst gewijzigd: 3 juli 2023